Ateizm po polsku

Wychodzimy z założenia, że ateizm z wielkim trudem znajduje w Polsce miejsce w debacie publicznej, a jeśli już udaje mu się tam przedostać, to raczej w kontekście sporu o wyobrażenia religijne niż filozoficznej dyskusji. Żyjemy w kulturze redukującej konieczną dla rozwoju społecznego sferę publiczną do stwierdzania faktów, a nie do budowania refleksyjnego odniesienia tak do nich, jak i do pojęć określających nasz stosunek do kwestii symbolicznych, reguł etycznych i estetycznych oraz polityki.

W Polsce kultywowane są trzy wielkie tradycje filozoficzne. Po pierwsze, jest to tradycja Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, kontynuowana przez tych jej członków, którzy z różnych względów znaleźli się po wojnie w Polsce. Ta tradycja myśli o ateizmie raczej w kategoriach nauki, a nie filozofii. Ateizm jest tu synonimem neutralności światopoglądowej, bez konsekwencji dla sfery publicznej. Po drugie, mamy silny nurt filozofii, instytucjonalnie związanej z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, dla którego ateizm jest „granicą myślenia”, a nie jego generatorem. Wreszcie trzecia tradycja – fenomenologiczna – związana początkowo z osobą Romana Ingardena, myślała o ateizmie w kategoriach transcendentalnych warunków możliwości, a nie materialnych konsekwencji. Być może jedynie Warszawska Szkoła Historii Idei, począwszy od studium Leszka Kołakowskiego nad Spinozą, przez monografię Bronisława Baczki o Rousseau, po refleksje nad źródłami nierówności między ludźmi w tekstach Krzysztofa Pomiana oraz obecnością Hegla i Marksa w tekstach Marka Siemka, zmierzała do próby przemyślenia politycznego i społecznego kontekstu ateizmu w Polsce, tj. jego materialnych, społecznych i politycznych warunków.

Szanując różnorodność naszych przekonań oraz mając na względzie wolność sumienia, my - niżej podpisani organizatorzy konferencji – twierdzimy, że istnieje nie tylko potrzeba, ale i konieczność myślenia ateizmu w Polsce. Polsce potrzeba nie tyle więcej świąt, ile więcej ateizmu. Dlaczego? Na to pytanie, odpowiadają kolejne zagadnienia, do których przemyślenia, mamy ochotę Państwa zaprosić. W szczególności chodzi nam o przemyślenie następujących problemów:

1. Pytamy: czy możliwa jest epoka ateistyczna w Polsce? Jaka forma ateizmu jest możliwa i potrzebna w Polsce? Czym może być post-sekularyzm w kraju, w którym najwięksi ateiści – Darwin, Marks, Nietzsche i Freud są nadal tylko kryptoteologami? Przyjmując, że istnieją różne zmienne historycznie formy ateizmu, pytamy jaka forma ateizmu jest w Polsce oczekiwana? Czy jest to nieuchronny ateizm wynikający wprost ze społecznej i cywilizacyjnej modernizacji, jaki Max Weber zdiagnozował na początku XX wieku? Czy Polska potrzebuje powrotu do debat toczonych pod koniec wieku XVIII we Francji? Czy może – zgodnie z współczesnymi rewizjami modeli rozwoju i wskazywaniem specyfiki półperyferii, Polska realizuje autonomiczny scenariusz ateizacji, łączący niepełną, zawsze jakby niedokonaną chrystianizację, o jakiej pisała Maria Janion, ze skokowym raczej, niż równomiernym, modelem modernizacji? Ateizm bywał tak samo niejednoznaczny, jak wiara w Boga. Może on wyrastać z refleksji naukowej nad przyrodą, z walki politycznej przeciwko zorganizowanej w kościele religii, może również pojawić się jako odbicie rozkładu, w którym niewiara w Boga i nieśmiertelność duszy jest produktem pogardy dla wszystkich wartości moralnych, związanych w świadomości społecznej z wyobrażeniami religijnymi w wyniku ich długotrwałego panowania nad życiem umysłowym społeczeństwa. Czy ten ostatni przypadek jest przypadkiem Polski? Jaka dyskusja o ateizmie jest nam dziś potrzebna?
2. Pytamy: jakiej formie ateizmu w Polsce dzisiaj powinniśmy pozostać wierni? Poza „ateizmem pozytywnym” i „ateizmem obyczajowym”, który byłby przeczuciem wolności człowieka, dostrzec należy także „formę ateizmu”, właściwą dla myśli Lukrecjusza, Marka Aureliusza, Schopenhauera i Jaspersa, która pozostawia otwartym pytanie – stawiane już przez Kołakowskiego: czy w perspektywie ateizmu w ogóle da się uprawomocnić ideę metafizycznej klęski człowieka? Podobne pytania wyłaniają się we współczesnej refleksji nad przyszłością, np. u Lee Edelmana, czy w teoriach wychowania przez sztukę, jak u Gayatri Spivak. Czy my – Polacy, jesteśmy w stanie sprostać nowym dyskursom wokół ateizmu? Znamy przecież otwarty ateizm hedonistyczny (Michel Onfray), ateizm romantyczny (Martin Priestman), ateizm postteologiczny (Christopher Watkin), ateizm totalny – jako nowe odczytanie odpowiedzi Nietzschego na nihilizm, filozofii zorientowanej przedmiotowo, ateologicznej interpretacji czasowości u Heideggera (Patrick O’Connor, F. LeRon Shults). W jakich relacjach pozostają te wszystkie rodzaje ateizmu? Czy jest jakaś część wspólna, która integruje dyskurs ateistyczny? Czy mamy szansę w Polsce na wolną dyskusję o “naturalnym ateizmie”, “maszynie ateistycznej” jako maszynie myślenia lub wreszcie “konieczności ateizmu”, a nie tylko o ateizmie z perspektywy postsekularnej, o ateizmie uwikłanym w teologiczny spór o istnienie Boga?
3. Pytamy wreszcie: czym jest „ateizm pojęcia”? Gilles Delezue zastanawiając się na tym, czy istnieje w ogóle filozofia chrześcijańska, odpowiada: myślenie teologiczne tworzy pojęcia tylko na gruncie swego ateizmu. Ateizm wytwarza pojęcia bardziej niż jakakolwiek religia. Spinoza musiał zatem się stać ateistą, aby stworzyć pojęcia, w tym pojęcie religii. Dla filozofów problemem jest jednak także samo „pojęcie ateizmu”. To zaskakujące, że współczesne dyskusje wokół filozofii Jacquesa Derridy koncentrują się nad „domniemanym ateizmem” lub „niepewnym mesjanizmem” lub wreszcie „radykalnym ateizmem” (Martin Hägglund) autora Gramatologii. Czy „ateizm” jest tylko innym imieniem niezależności myślenia, a filozofia z racji, że jest zawsze formą kultywowania autonomii, pozostaje ateistyczna z definicji?
4. Na koniec chcielibyśmy spytać o relacje łączącą ateizm z demokracją. Czy demokracja musi być z natury ateistyczna? Czy demokracja jako forma rządów wielości jest jedynym politycznym ciałem pozbawionym trwałej hierarchii, ale także wszelkiej potrzeby idolatrii? W modelu emancypacji opresjonowanych, hasłowo wskazanym przez Waltera Benjamina i rozwijanym w badaniach nad środowiskami robotników Jacquesa Ranciere demokracja jawi się jako ten model władzy, który z konieczności rezygnuje z absolutyzmu. W ujęciu Judith Butler i Wendy Brown staje się wręcz wspólnotą opartą na prekarności i słabości.

Tytuł konferencji, zgodnie z intencją organizatorów, stanowi zaproszenie do debaty nad intelektualną, społeczną i instytucjonalną rolą ateizmu w Polsce. Pytanie nadrzędne proponowanej refleksji brzmi: „Jakiego rodzaju ateizmu Polska potrzebuje?”. „Myśleć”, „pomyśleć” i „przemyśleć” ateizm to nade wszystko „domyśleć się” treści jego pojęcia.

Zgłoszenia

Organizatorzy nie przyjmują już zgłoszeń wystąpień.

Laboratorium Techno-Humanistyki
Wydział "Artes Liberales"
Uniwersytet Warszawski

prof. dr hab. Szymon Wróbel (head)
dr Jacek Dobrowolski (IF UW)
dr Ewa Majewska
dr Katarzyna Szafranowska
dr Sebastian Szymański
dr Krzysztof Skonieczny
mgr Jarosław Kopeć
mgr Krzysztof Pacewicz

Rejestracja

Zakwalifikowanych uczestników konferencji prosić będziemy o uiszczenie opłaty konferencyjnej w wysokości 200 złotych. Prosimy o wpłaty na konto Wydziału "Artes Liberales" Uniwersytetu Warszawskiego:

Bank Millennium PL 54 1160 2202 0000 0000 6084 9484

z dopiskiem – „ateizm”.

Wprowadzenie wpisowego jest warunkiem finansowego wsparcia stawianym przez instytucje uniwersyteckie i pozauniwersyteckie.

Pobierz pełną księgę abstraktów.

PIĄTEK (26 maja 2017):
Kolegium "Artes Liberales", ul. Dobra 72, Warszawa

9.00–9.15 – Otwarcie konferencji (Jerzy Axer, Szymon Wróbel)

9.15–9.45 – Wykład otwierający: 
Szymon Wróbel, WAL UW, IFiS PAN
Możliwość ateizmu a możliwości ateizmu

9.45–10.00 – przerwa

10.00–11.00 panel pierwszy: Sekularyzacja – teoria i praktyka
moderacja: Ewa Majewska

Janusz Ostrowski, IF UW
Mit sekularyzacji jako kategorii hermeneutycznej

Tomasz Wiśniewski, IH UAM
Ateizm i dylematy postsekularyzmu

11.00–11.15 – przerwa

11.15–12.45 – panel drugi: Ateizm i mistycyzm 
moderacja: Katarzyna Szafranowska

Konrad Wyszkowski, MISH UW
Ateizm polski jako ateizm mistyczny

Szura Bruni, WAL UW
Apofatyka, czyli dlaczego o Bogu można tylko milczeć?

Urszula Opyrchał, WF UPJPII
Czy nauczanie Idriesa Shaha może być inspirujące dla niereligijnych Polaków?

12.45–13.00 – przerwa

13.00–14.00 – Rozmowa o ateizmie, teologii, porzuceniu i ocaleniu (Szymon Wróbel, Andrzej Bronk) (zapoznaj się z tezami)

14.00–14.45 – przerwa obiadowa

14.45–16.15 – panel trzeci: (Meta)polityka
moderacja: Krzysztof Skonieczny

Mikołaj Ratajczak, IFiS PAN
Ateizm polityczny: poza uporczywość teologii politycznej

Ewa Majewska, WAL UW
Poza (Bogiem) Ojcem. Kontrpubliczności a demokracja

Tomasz Żuradzki, IF UJ
Sprzeciw sumienia w demokratycznym państwie

16.15–16.30 – przerwa

16.30–17.30 – Wykład gościnny
Krzysztof Pomian (emerytowany profesor CNRS, Paryż, i UMK, Toruń. Dyrektor naukowy Muzeum Europy, Bruksela)
O wierzeniach – w tym o religii i ateizmie

17.30–17.45 – przerwa

17.45–18.45 – panel czwarty: Trudności (nie tylko) pojęciowe
moderacja: Sebastian Szymański

Tadeusz Szawiel, IS UW
Jedyne, co się liczy: objawienie czy filozofia?

Jan Hartman, WNZ UJ
Dlaczego wszyscy jesteśmy ateistami?

18.45–19.00 – przerwa

19.00–20.00 – Ateizm pojęcia, mięso i doświadczenie. Dyskusja z udziałem Szymona Wróbla i artysty Marka Sobczyka, połączona z prezentacją jego prac wykonanych w ramach projektu  Wokół słowa ateizm, 2016. (prowadzenie: Ewa Majewska) (zapoznaj się z opisem)

SOBOTA (27 maja 2017)
Kolegium "Artes Liberales", ul. Dobra 72, Warszawa

9.00–10.30 – panel piąty: Wokół Nowoczesności
moderacja: Krzysztof Skonieczny

Jakub Dadlez, IF UW
Możliwość niewiary u progu nowoczesności

Jacek Dobrowolski, IF UW
Ateizm i nowoczesność – kilka uwag o związkach pomiędzy pojęciem nowoczesności a sekularyzmem

Krzysztof Matuszewski, IF UŁ
Dosadni luminarze

10.30–10.45 – przerwa

10.45–12.15 – panel szósty: Konteksty niemieckie (Feuerbach/Nietzsche/Arendt)
moderacja: Krzysztof Skonieczny

Jowita Guja, WH AGH
Czy ateista może być zbawiony? Wątki soteriologiczne w alienacyjnej krytyce religii

Paweł Pieniążek, IF UŁ
Nietzsche – ateizm niedopełniony

Anna Nieszporek-Trzcińska, IFiS PAN
(Nie)posłuszeństwo jako kategoria (a)religijna w myśli Hannah Arendt

12.15–12.30 – przerwa

12.30–14.00 – panel siódmy: Kognitywistyka i logika
moderacja: Sebastian Szymański

Konrad Szocik, WSIiZ Rzeszów
Ewolucyjne i kognitywne konteksty polskiej dyskusji o ateizmie

Wojciech Krysztofiak, IF US
Fundamentalizm religijny i przestrzenie mentalne*

*- Wystąpienie jest finansowane w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki nr 2016/21/B/HS1/00821, pt. “Fenomenologiczne mechanizmy prefabrykowania przestrzeni mentalnych”

14.00–14.45 – przerwa obiadowa

14.45–16.15 – panel ósmy: Filozofia polska
moderacja: Ewa Majewska

Stanisław Obirek, OSA UW
Ateizm i teizm. Nowe spojrzenie na Wiara dobra, niewiara dobra Leszka Kołakowskiego

Michał Jędrzejek UJ, AAL
Leszek Kołakowski o ateizmie

Michał Wróblewski, WF UG
Ateizm w demonozofii Jerzego Prokopiuka

16.15–16.30 – przerwa

16.30–18.00 – panel dziewiąty: Polskie problemy – patrząc oddolnie
moderacja: Katarzyna Szafranowska

Tomasz Sieczkowski, IF UŁ
Nowy ateizm a „sprawa polska”

Mikołaj Rakusa-Suszczewski, CE UW
Ateizm buntu – ruchy społeczne na rzecz kultury laickiej w Polsce

Mateusz Falkowski, IK UJ
Ludowy ateizm – sprawozdanie dla akademii

18.00–18.15 – przerwa

18.15–19.15 – Dyskusja na temat książki Michaela Ruse pt. Ateizm. Co każdy powinien wiedzieć, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego w roku 2016.
Udział wezmą: prof. Szymon Wróbel (Laboratorium Techno-Humanistyki), dr Tomasz Sieczkowski (UŁ, tłumacz książki), dr Joanna Klimczyk (IFiS PAN), prof. Konrad Talmont-Kamiński (WSFiZ). Dyskusję poprowadzi dr Sebastian Szymański (Laboratorium Techno-Humanistyki).

Miejsce konferencji

Laboratorium Techno-Humanistyki
Kolegium "Artes Liberales"
Uniwersytet Warszawski
ul. Dobra 72
00-312 Warszawa